ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਚ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਿਥੀਅਮ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ 'ਚ ਲਿਥੀਅਮ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਕਾਫੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਲਿਥੀਅਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੈਟਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਚਿੱਟਾ ਸੋਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਲਿਥੀਅਮ ਭੰਡਾਰ ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਗੇਮ ਚੇਂਜਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਓ ਦੱਸਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ।ਭਾਰਤੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰਵੇਖਣ (ਜੀਐਸਆਈ) ਨੇ 9 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਿਆਸੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਲਾਲ-ਹੈਮਾਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 5.9 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਲਿਥੀਅਮ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸਰੋਤ (ਜੀ3) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਲਿਥੀਅਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਵਰਗੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸਰੋਤ' ਕੀ ਹੈ। ਸਧਾਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸਰੋਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧਾਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। G1, G2, G3 ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਪ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿਥੀਅਮ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਜਿਆਦਾਤਰ G4 ਗ੍ਰੇਡ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਲਿਥੀਅਮ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 80 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਲਿਥੀਅਮ ਸਰੋਤਲਿਥੀਅਮ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਾਂਦੀ ਵਾਂਗ ਨਰਮ ਚਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਧਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯੂਐਸ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰਵੇਖਣ (ਯੂਐਸਜੀਐਸ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਲਿਥੀਅਮ ਟੀਨ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਧਾਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕੇਵਲ ਚਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟਰੇਸ ਤੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। USGS ਨੇ 2022 ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੁੱਲ ਲਿਥੀਅਮ ਸਰੋਤ 80 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਭੰਡਾਰ ਜਿੱਥੋਂ ਇਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਿਰਫ 22 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਸੀ। ਚਿਲੀ ਕੋਲ ਖਣਿਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੰਡਾਰ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?ਲਿਥੀਅਮ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਚ ਅਤੇ ਪੋਰਸਿਲੇਨ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਏਅਰਫ੍ਰੇਮ ਸਟ੍ਰਕਚਰ 'ਚ ਵਜ਼ਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਗ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਅਤੇ ਬੈਟਰੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੈ। ਬੈਟਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚਾਰਜਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਿਥੀਅਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਿਥੀਅਮ ਆਧਾਰਿਤ ਬੈਟਰੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਾਵਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਿਥੀਅਮ-ਆਇਨ (LiBs) ਬੈਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਸੈਟੇਲਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਲਾਂਚ ਪੈਡਾਂ ਲਈ ਲਿਥੀਅਮ ਆਇਨ ਬੈਟਰੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਸਰੋ ਦੇ ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ ਨਾਲ ਲਿਬ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਲਾਂਚ ਪੈਡਾਂ ਲਈ 1.5Ah ਤੋਂ 100Ah ਤੱਕ ਦੀ ਪਾਵਰ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਥੀਅਮ ਆਇਨ ਬੈਟਰੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ LiBs ਦੀ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਤੈਨਾਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਰੋ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਥੀਅਮ ਆਇਨ ਬੈਟਰੀਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।2030 ਤੱਕ 30 ਫੀਸਦੀ ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਬਿਜਲੀਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾਸਰਕਾਰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ 2030 ਤੱਕ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 30 ਫੀਸਦੀ ਵਾਹਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਹੋਣ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਬੈਟਰੀ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲਿਥੀਅਮ-ਆਇਨ ਬੈਟਰੀਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 ਵਿੱਚ ਲਿਥੀਅਮ-ਆਇਨ ਬੈਟਰੀਆਂ 'ਤੇ ਦਰਾਮਦ ਡਿਊਟੀ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰਕੇ 10 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਿਥੀਅਮ-ਆਇਨ ਬੈਟਰੀ ਦੀ ਮੰਗ 2030 ਤੱਕ 52.5% ਵਧਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਿਥੀਅਮ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੈਟਰੀ ਪੈਕ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਥਰਮਲ ਪੈਡਾਂ ਨੂੰ ਆਯਾਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
